سرگذشت معادن خراسان در یک پایان نامه قدیمی

به گزارش شهرآرانیوز؛ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی یک پایان نامه قدیمی وجود دارد که در آن دانشجویی با نام ««اکبر توکلی راد» تلاش کرده آمار دقیقی از معادن استان خراسان ارائه دهد. نکته قابل توجه این پایان نامه سال نگارش آن است؛ ۱۳۵۸، یعنی سال آغاز جنگ ۸ ساله ایران و عراق که کمبود بودجه و مشکل تأمین هزینه‌های استخراج را رقم زده و سبب تعطیلی بسیاری از معادن استان خراسان شده است. با این همه او تعداد معادن فعال خراسان را ۱۳۰ معدن ذکر کرده و می‌نویسد: «هر ساله تعدادی معدن دیگر هم کشف می‌شوند که هنوز به بهره برداری نرسیده اند.

مثلا سال گذشته (۱۳۵۷) ۵۵ پروانه اکتشاف معدن صادر شده است که متراژی معادل ۲۲۰۰ متر مربع داشته اند.» او همچنین در ادامه به بررسی معادن کشف شده از ۱۰ سال گذشته می‌پردازد و می‌گوید: «در این یک دهه (۱۳۴۷ تا ۱۳۵۷) حدود ۱۴۹۸ معدن در خراسان کشف شده اند.» توکلی محصول این معادن را از نظر فراوانی به ترتیب فیروزه، مس، سرب و روی، آهن، زغال سنگ، کُک، گل سفید و منیزیت، بنتونیت، خاک نسوز، پنبه نسوز، کرومیت و نمک، فلورین، سیپولیت، سیلیکات مس، فلدسپات، خاک سرخ، منگنز و براکس و مواد رادیواکتیو می‌داند، اما تاکید می‌کند که مهم‌ترین معدن خراسان «فیروزه» است.

او می‌نویسد:هم اکنون دو معدنِ دارای پروانه بهره برداری در استان وجود دارد که یکی معدن فیروزه نیشابور و دیگری معدن فیروزه نیگان در کاشمر است: «حفره‌ها و غار‌های قدیمی که در اثر استخراج سنگ فیروزه در نقاط مختلف معدن مشاهده می‌شود، قدمت آن را به چندصد سال قبل می‌رساند. عمق حفره‌ها در بعضی نقاط تا ۲۰ متر هم می‌رسد که محلی‌ها به آن «پیشکار‌های شدادی» می‌گویند.

مس

براساس نوشته توکلی، مهم‌ترین معدن مس استان، معدن «قلعه زری» در جنوب بیرجند است که در آن دوران سالانه ۳۰ هزار تن مس از آن استخراج می‌شده است. او تأکید می‌کند که جز این معدن، باقی معادن مهم مس خراسان نظیر معدن مس و سرب تکنار در سبزوار در حالت نیمه تعطیل قرار دارند که دلیل آن هزینه‌های هنگفت استخراج است.

سرب و روی

او ادامه می‌دهد: «در خراسان بیش از ۱۰ معدن سرب و مخلوط سرب و روی شناخته شده و مورد بهره برداری قرار گرفته که همه آن‌ها در سال‌های اخیر تعطیل شده اند. معادن سرب نایبند، چاه سرب و ازبکوه در زمان فعالیت از اهمیت خاصی برخوردار بوده اند. هم اکنون هیچ یک از معادن سرب و مخلوط سرب و روی استان بهره برداری نمی‌شود و این معادن یا به صورت موقتی یا دائمی تعطیل شده اند.

پژوهش او درباره معادن آهن هم دارای این اطلاعات است: «در استان، از ۷ معدن بزرگ آهن، ۲ معدن آهن؛ معدن آهن نیزار و پیوه ژن، دارای پروانه بهره برداری هستند. طبق بررسی و مطالعاتی که یک شرکت خصوصی درباره ذخایر آهن این معادن انجام داده، هم اکنون ذخیره قطعی کارخانه‌های آهن در خراسان به مرز ۸۰ میلیون تن رسیده که این مقدار سنگ آهن می‌تواند خوراک کارخانه ذوب فولاد خراسان را با مصرف ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار تن در سال به مدت ۸۰ سال تأمین کند.

معدن زغال سنگ

به گفته او، بر اثر عملیات اکتشاف و پی جویی‌هایی که طی آن سال‌ها (۱۳۵۸) از سوی دولت در منطقه طبس انجام شده، ذخیره در خورتوجهی از ماده معدنی زغال سنگ به دست آمده است که مقدار آن را از جنوب غربی نایبند تا منطقه رباط خان و پشت بادام تخمین زده اند: «ذخیره زمین شناسی زغال سنگ این منطقه چندین میلیارد تن برآورد شده است.

کک

توکلی راد درباره معادن کک نیز می‌نویسد: «در کارخانه جات قند، جهت تصفیه شربت قند از کک به عنوان سوخت کوره آهک پزی استفاده می‌شود. طبق این بررسی برای فعالیت کارخانه‌های قند خراسان سالانه ۱۷ هزار و ۶۰۰ تن کک مورد نیاز است که ۱۲ هزار تن آن از معادن خراسان و باقی از دیگر معادن کشور تأمین می‌شود.»

گل سفید و منیزیت

بر خلاف دیگر مواد معدنی که در نقاط مختلف استان پراکنده اند، ذخایر گل سفید به طور عمده در سه منطقه بیرجند، جلگه رخ و قائن متمرکز شده اند که پس از پوست گیری و بسته بندی در بازار‌های مشهد و تهران به فروش می‌رسند. گل سفید ترکیبی از اکسید‌های منیزیم و کلسیم است که در صنعت رنگ سازی استفاده می‌شود.

آن طور که این محقق نوشته گویا از منیزیت در ساخت آجر و آلیاژ‌های دور آلومینیوم و برخی قطعات هواپیمای جت، پزشکی و داروسازی استفاده می‌شود و در این سسال، ۵ معدن منیزیت در مناطق حوض سفید، میناخو، چاکندوک، پیازی و ده قلعه قرار دارد که در حال تجهیز شدن برای بهره برداری هستند.
دربخشی از این پژوهش آمده است: «بنتونیت نوعی رس است که از آن در عملیات حفاری چاه‌های نفت استفاده می‌شود. ذخایر بنتونیتِ خراسان به شکل پراکنده در ۶ معدن در جنوب فردوس و کاشمر وجود دارند که مجموع ذخیره آن بیش از ۵ میلیون تن برآورد شده است.»

خاک نسوز

۳ معدن خاک نسوز در گناباد، کفترکوه و رباط خان وجود دارد که از سال ۵۶ تعطیل شده اند. این محصول ماده اولیه کارخانه آجر نسوز خراسان را تأمین می‌کند.

پنبه نسوز

برابر پژوهش توکلی راد، ذخایر پنبه نسوز استان در دو منطقه حاجات نهبندان و گل ختمی مشهد شناسایی شده، ولی گواهی نامه کشف آن صادر نشده بوده است: «پنبه نسوز در لوله سازی و ساخت صفحات آزبست و نظایر آن و همچنین به عنوان عایق در صنایع استفاده می‌شود.»

کرومیت

معادن کرومیت استان هم گویابسیار زیاد و در ۳ ناحیه سبزوار، تربت حیدریه و فریمان قرار دارند.

نمک

او درباره معدن نمک هم می‌نویسد: «خراسان دارای ۳ معدن نمک سنگی در سلطان آباد، عمارلو و حصار یزدان نیشابور با مقدار سالانه ۱۰ هزار تن و ۴ معدن نمک آبی در تربت جام، جاجرم، طبس و سبزوار است که سالانه ۴ هزارو ۵۰۰ تن استخراج دارند. قیمت هر تن نمک در مشهد ۷۰۰ ریال است.»

با تشکر از: محمدمهدی مرتضوی و راحله یگانه در کتابخانه تخصصی تاریخ.
مرکز اسناد آستان قدس رضوی